Quan hệ Việt Nam - Trung Hoa dưới triều Thanh (Bìa cứng)

Tác giả: Lại Tông Thành
Dịch và giới thiệu: Nguyễn Duy Chính
Năm xuất bản: 2025
Số trang: 824 trang
Nhà xuất bản: Thông tin và Truyền thông
Kích thước: 16 x 24 cm
Hình thức: Bìa cứng

QUAN HỆ VIỆT NAM - TRUNG HOA DƯỚI TRIỀU THANH

Giao thiệp giữa Việt Nam và Trung Hoa dưới triều Thanh là một tiến trình đầy phức tạp. Nhà Thanh kế thừa các triều đại trước và tiếp tục chính sách ki mi để phát huy vai trò thượng quốc theo hệ thống tông chủ - phiên thuộc mà nước ta là một vệ tinh, nói theo cách của họ thì là phên giậu ở phương Nam, che chắn cho thiên triều ở phía Bắc. Trong hơn hai thế kỷ (1644 - 1911) Trung Hoa chỉ có một triều đại, thì Việt Nam lại trải qua đến ba bốn dòng họ (Lê, Tây Sơn, Nguyễn), lên xuống thất thường lúc nào cũng có những khúc mắc phải giải quyết.

Từ giữa thế kỷ XVII và hầu hết thế kỷ XVIII, nhà Thanh trải qua bốn đời vua: Thuận Trị, Khang Hi, Ung Chính, Càn Long tương đối ổn định và được các sử gia đánh giá là một thời “thịnh thể”. Trong khi đó, về phía nước ta, ngay từ cuối đời Minh đã có nhiều bất ổn, nhiều thế lực phân tranh, luôn luôn có hơn một dòng họ nắm giữ quyền bính. Họ Mạc ở phía Bắc, họ Lê ở giữa còn họ Nguyễn ở phía Nam. Ngay trong khu vực được coi như chính thống, tuy vua Lê giữ ngai vàng nhưng thực quyền ở trong tay chúa Trịnh và trong nhiều thời kỳ, những đám giặc lớn nổi lên cát cứ một phương nên trên thực tế nước ta không mấy khi “giang sơn thu về một mối”.

Sau khi nhà Lê mất, triều đại Tây Sơn tuy ngắn ngủi nhưng việc giao thiệp với Trung Hoa lại huy hoàng, phần lớn không hẳn vì nước ta oai hùng mà vì rơi vào một vị thế “họ cầu đến ta nên sử sách của cả hai bên không khỏi viết quá lố lên một chút.

Sang thế kỷ XIX, nhà Thanh có nhiều vấn đề nội trị ngoại giao, nhất là từ đời Đạo Quang, bên ngoài họ phải đối phó với liệt cường Âu châu xâm chiếm để mở những cửa biển vùng duyên hải, trong nước lại có những cuộc nổi dậy làm rúng động triều đình, hao tốn rất nhiều mới bình định được. Về phía nước ta, triều đình Huế cũng có những khó khăn không kém. Sau mấy lần bắn phá ở Đà Nẵng và Thuận An, chiến thuyền Pháp tiến chiếm ba tỉnh miền Đông Nam Kỳ và sau đó không lâu chiếm luôn ba tỉnh miền Tây, biến toàn thể Lục tỉnh thành thuộc địa của họ.

Sự lên xuống của các triều đại ít nhiều ảnh hưởng đến quan hệ giữa nước ta và Trung Hoa, nhưng trong hệ thống trật tự thiên hạ của phương Đông, những tương tác vẫn tiếp tục được thể hiện như định lệ hàng ngàn năm không có gì thay đổi. Hầu như cả Trung Hoa lẫn Việt Nam đều không bên nào muốn đề cập khó khăn riêng của mình mà vẫn giả vờ coi như chỉ là vấn nạn nhất thời không đáng lý đến. Tác phẩm 清越關係研究 - 以貿易與邊務為探討中心(1644-1885) [Thanh Việt quan hệ nghiên cứu - dĩ mậu dịch dữ biên vụ vi thám thảo trung tâm (1644 - 1885)] của Lại Tông Thành là một công trình qui mô nghiên cứu cụ thể trong liên hệ tông phiên, một mặt trên thực tế lịch sử môi răng của hai nước liền kề, mặt khác những va chạm không thể tránh khỏi trong quyền lợi thương mại, đất đai vùng biên giới. Tác giả cũng nghiên cứu rất kỹ về những tương trợ trên biển hay đất liền khi có thiên tai, loạn lạc.

Nghiên cứu này nguyên là luận án tiến sĩ của tác giả trình năm 2006 ở Đại học Quốc lập Sư phạm Đài Loan, do GS. Trang Cát Phát bảo trợ. Cho tới thời điểm đó, ông Lại đã tham khảo rất nhiều tài liệu trong văn khố của Đài Loan, nhiều tài liệu trước nay chưa hề được công bố. Những văn bản đó chủ yếu là tài liệu hành chánh, các tấu sớ, dụ chỉ của nhà Thanh, quốc thư của Việt Nam và nhiều bộ sử quan trọng của nước ta nguyên tác soạn bằng chữ Hán đã từng được ấn hành tại Nhật Bản, Hong Kong hay Đài Loan, Bắc Kinh... nên có thể sử dụng ngay các thư viện địa phương chứ không cần phải sang Việt Nam hay các quốc gia lân cận.

Với qui mô gần như không sót một chủ đề lớn nào, Lại Tông Thành đã tìm hiểu kỹ càng thực tế chính trị, địa lý lẫn phạm trù triết học hình nhi thượng về quan niệm thiên nhân tương dữ để miêu tả đầy đủ qua lại giữa hai bên, nghĩa vụ và bổn phận trong liên hệ hai chiều nước lớn, nước nhỏ. Với nội dung trải dài như thế, nếu tách rời thì mỗi một chương đã có thể khai triển để thành một đề tài nên việc tập hợp vào chung một tác phẩm là điều rất khó khăn, việc trùng lặp không thể tránh khỏi nhất là vì tác giả cố gắng trích dẫn nguyên văn tài liệu, thay vì chỉ cần tóm tắt nội vụ để người đọc nắm được vấn đề. Nhiều văn bản đã dẫn thuật tại một mục này về sau lại được lặp lại ở một đề mục khác vì tuy cùng một tài liệu nhưng nội dung đề cập đến hai hay nhiều việc khác nhau. Việc đó cũng có thể hiểu được vì đây là một luận án tiến sĩ, hội đồng giám khảo thường đánh giá dựa trên công phu tìm kiếm văn bản gốc của nghiên cứu sinh nên cũng là một cách thể hiện nỗ lực của tác giả.